Hareketle Tedavi (Kineziterapi)

Margarita Dimitrova

Günümüzden 100 yıl öncesine kadar insanlar bütün işlerini kas gücü ile gerçekleştiriyordu. Teknolojinin ve mekaniğin gelişmesi ile birlikte kas gücünün yerini aletler, makineler, vasıtalar vs. aldı. Doğal hareket kısıtlandı veya tamamen ortadan kalktı. Vücudun her kademesinde hareket söz konusu olmasına rağmen (sıvıların hareketleri, hücre içindeki elemanların titreşimleri, kalbin hareketleri, nefes alıp-verme vs.) insanlar daha az hareket eder oldu. Hareket eksikliği (hipokinezi) yüzyılımızın problemi haline geldi ve hastalıklar (özellikle obezite (şişmanlık), kalp-damar hastalıkları, sinir hastalıkları) arttı.

Grekçe’de “kinezi” “hareket” demektir. Kineziterapi, hareket etmeyi esas alan bir tedavi yöntemidir; fizik tedavi ve rehabilitasyon çalışmalarının temelini oluşturur. Çeşitli oyunlar, jimnastik hareketleri, iş ve görevler gibi dinamik faaliyetlerle desteklenen tedavinin temelinde hareket vardır. Çeşitli fiziksel uyaranlarla hastalıklı bölgeye geribildirim yapılarak hastalığın durumuna göre çift yönlü iyileştirici reaksiyonlar (kas tonusunun artırılması, kan dolaşımının tetiklenmesi vs.) yaratılmaya çalışılır.

Kineziterapi, tedavi etmenin yanısıra, hastalıkları önlemek ve sağlığı korumak amacıyla da uygulanır. Vücut üzerinde fiziksel, pisikoterapotik, uyarıcı, yapısal, morfolojik ve işlevsel etkileri vardır. Hastanın tedaviye aktif olarak katılmasını sağlayarak kendi gelişimini gözlemesine imkân verir, hastalığı ve tedavisi hakkında farkındalık kazandırır, içsel baş etme mekanizmalarını geliştirir. Bu özellikleri dolayısıyla pekçok hastalıkta başarıyla uygulanan yan etkisiz bir yöntemdir. Kronik hastalıkların gelişiminin durdurulmasına ve kaybedilmiş fonksiyonların geliştirilmesine katkıda bulunmaktadır. Ameliyat öncesi dönemde hazırlık, ameliyat sonrası dönemde rehabilitasyon amacıyla da uygulanır. Sebebi bilinmeyen yüksek ateş, tüm vücuda yayılmış enfeksiyon, toksifikasyon, yüksek eşikli kronik ağrılar, nereden geldiği tespit edilemeyen yüksek ağrılar (eklem ağrıları hariç), kanama, tedavisi mümkün olmayan ve sürekli gelişme gösteren ağır organik hastalıklar, büyük kan damarlarının ve sinirlerin çok yakınında yabancı cisim bulunması gibi durumlarda uygulanmamalıdır.

Kineziterapiden olumlu sonuç alabilmek için, tedavi programını oluşturan uzmanın nörofizyoloji, patolojik anatomi, hareket sisteminin fonksiyonel anatomisi, kinezyolojinin mekaniği ve patolojisi, psikoloji ve pedagoji hakkında bilgi sahibi olması, kineziterapide kullanılan klinik tanı verilerini göz önünde bulundurması, bu verileri doğru şekilde değerlendirmesi ve hastaya özel rehabilitasyon programı hazırlaması gerekir.

Kineziterapi uygulamasının temel özellikleri şunlardır:

- Tek tek veya grup halinde uygulanır.

- Seans şeklinde, ders şeklinde, tıbbi antreman şeklinde veya canlandırıcı sabah jimnastiği şeklinde uygulanabilir.

- Uygulama, “hazırlanma”, “temel” ve “bitiş” olmak üzere üç aşamadan oluşur.

- Hareketli hastaların tedavisi tedavi odalarında, açık alanlarda, spor salonlarında yapılırken hareketsiz hastaların tedavisi oda veya yatak içinde yapılır. 

Kineziterapide kullanılan uygulama çeşitleri ve etkileri şunlardır:

Hareketlerin türlerine ve özelliklerine göre;

- Tıbbi jimnastik: Hareket sistemini kuvvetlendirir. 

- Eksersiz uygulamaları: Hareket sistemini kuvvetlendirir.

  Oturma, ayakta dengede durma, yürüyüş, gezi, koşu, hobi edindirme (örgü, dokumacılık, modelcilik vs.), günlük hayat ve öz bakım eksersizleri (kıyafet değiştirme, ev işleri vs.) vs.

- Oyun terapisi:

   a) Vücudun kullanımına göre: Vücudun mesafe almaksızın oyuna katılması (oturarak veya yatarak), kısmen veya durağan hareketlerle oyuna katılma, belirginleştirilmiş vücut hareketleriyle oyuna katılma.

   b) Belirgin kas gruplarının meşguliyetine göre: Alt ekstremiteleri çalıştıran oyunlar, gövde ve göğüs kafesini çalıştıran oyunlar, tüm vücudu çalıştıran oyunlar.

   c) Tedavinin amacına göre hastaya verilen ödev çeşitleri: Eğlenceli oyunlar (amaç: hastanın dikkatini acıdan uzaklaştırmak), antremanlar (amaç: fonksiyon kabiliyetini geliştirmek) vs.

   d) Tedavide fizyolojik yüklenme çeşitleri: Az yüklenme ile oyun, orta yüklenme ile oyun, yüksek yüklenme ile oyun.

    e) Kullanılan disiplin özelliklerine göre: Jimnastik hareketlerini temel alan oyunlar, kısmen sportif hareketleri barındıran oyunlar, uygun bir spor disiplinini barındıran oyunlar vs.

    f) Kullanılan aletlere göre: Aletli, aletsiz.

- Oyunlarla çalıştırma: Halk oyunları, klasik oyunlar, modern oyunlar.

- Sportif disiplin ile çalıştırma: Yüzme, kürek, bisiklet, kayak, kaykay vs.

Fizyolojik etkilerine göre;

- Hareketlerin içeriğine göre eksersiz çeşitleri:

   a) Eşit döngüye sahip eksersizler: Solunumu geliştirir, dolaşımı tetikler, sinir sisteminin kuvvetlendirir.

       Rutin olarak tekrarlanan hareketler uygulanır: yürüme, koşma, yüzme vs.

   b) Eşit döngüye sahip olmayan eksersizler: Beynin hareket kabiliyetini geliştirerek koordinasyonu arttırır. 

       Farklı hareket kombinasyonlarından oluşur.

- Kas kasılma türlerine göre eksersiz çeşitleri

   a) İzotonik: Kas gerginliği sabittir, mesafe kat edilir.

   b) İzometrik: Kas gerginliği yüksektir, mesafe kat edilmez.

   c) Karışık: Kas gerginliği ve kat edilen mesafe değişkendir.

- Hareket kabiliyetini geliştiren eksersizler

   a) Kas gelişimini etkileyen eksersizler: Çömelmek, yuvarlanmak, eğilip-kalmak gibi temel hareketlerle vücudun kısmi ağırlığı kullanılarak gelişme sağlanır; aletli jimnastik ile vücudun tüm ağırlığı kullanılarak gelişme sağlanır; ip çekmek, sopaya tırmanmak gibi hareketlerle yükü kaldırma esnasında eşit dirençle karşı konularak gelişme sağlanır vs.

   b) Reflekslere hız kazandırma çalışmaları: Hareketlerin cevabını ve yaptırımlarını hızlandıran eksersizler (toplarla oynama, masa tenisi vs.)

   c) Dayanıklılık kazanma çalışmaları: Solunum ve dolaşım sistemlerini geliştirir.                

       Bisiklete binmek, kürek çekmek, koşmak vs. gibi aynı anda en az iki hareketin yapılması ile başlanarak yeni hareketlerin ilave edilmesiyle geliştirilir.

   e) Ritim duygusunu geliştiren çalışmalar: Periyodik olarak tekrarlanan hareketlerin ve yaptırımların geliştirilmesi amaçlanır.

   f) Denge duygusunu geliştiren çalışmalar: Tek ayak üzerinde zıplamak, kapalı gözlerle çalışma, yüksekte yürüme vs.

   g) Kas gerginliğini ayarlama kabiliyetini geliştiren çalışmalar:

       - Eksersizin gücüne göre, tedavi hareketleri yapılırken güç uygulanmaz.

       - Hareket alışkanlıkları üzerine kurulu eksersizler: Hasta tarafından alışkanlık haline getirilmiş, iyi bilinen hareketler kullanılır.

Tedavi etkisine göre;

- Hareketler, vücut üzerindeki etkilerine göre (solunum sistemi, kalp ve dolaşım sistemi, sindirim sistemi, boşaltım ve üreme sitemi, iç salgı bezleri, lokomotor sistem, sinir sistemi vs.) göre ayrılır. 

Hastanın katılımına göre;

- Aktif: Hasta engelli değildir, hareketleri kendisi yapar.

- Pasif: Hasta engellidir, hareketler uzman tarafından gerçekleştirilir.