Çocukları Tehdit Eden Zehirler
Yrd.Doç.Dr. Ömer Demir
Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Farmakoloji Anabilim Dalı
Zehir, vücuda ağız, deri, mukoza, göz, solunum, enjeksiyon gibi herhangi bir yolla alındığında organizmaya zarar veren ve yaşamı tehdit eden bir maddedir. Bir maddenin zararlılık derecesini belirleyen faktörler; bileşiğin dozu, vücuda giriş yolu ve etki mekanizmasıdır.
Toksikoloji biliminin öncülerinden Paracelsus’un 500 yıl kadar önce söylediği ünlü söz bugün de önemini korumaktadır: “Her şey zehirdir ve hiçbir şey zehirsiz değildir; bazı şeylerin zehirli olup olamaması dozuna bağlıdır.” İlacı doğru kullanırsanız iyileşirsiniz, yanlış kullanırsanız ya etkisiz kalır, ya da daha kötüsü zehirlenirsiniz.
İstatistiklere baktığımızda zehirlenmelerin yarısının 0-18 yaş grubunda olduğunu görüyoruz. İlaç zehirlenmeleri tüm yaş gruplarında ve cinsiyetlerde ilk sırayı almaktadır. Bununla beraber küçük yaş gruplarında erkekler ve temizlik maddeleri biraz daha yüksek iken, ergenlik döneminde kızlar ve kasıtlı zehirlenmeler (intihar gibi) ağırlık kazanmaktadır.
İlaçlar
Bunların başında oldukça rahat ulaşılabilen ağrı kesiciler gelmektedir.
Parasetamol: Ağrı kesici ve ateş düşürücüdür. Tek seferde yüksek doz alımlarda ya da tedavi dozunun bir miktar üzerindeki dozlarda kullanımı zehirlenme tablosunu oluşturabilir. Panzehir olarak, balgam sökücü özellik taşıyan N-asetil sistein etken maddeli ilaçlar kullanılır. Zehirlenmesinde karaciğer nakline kadar varan karaciğer yetmezliği görülebilmekle birlikte güvenli kabul edilir. Paracelsus’un ifade ettiği durum için iyi bir örnektir.
Aspirin: Ağrı kesici ve ateş düşürücüdür. Hafif zehirlenmelerde hızlı soluma, kulak çınlaması, karın ağrısı gibi belirtilere neden olurken ciddi durumlarda vücut dengelerinde bozukluk, ateş, nöbet, koma ve ölüm görülebilir. Özel bir antidotu yoktur, destek tedavi önemlidir.
Diğer ilaçlar: Tansiyon, şeker, kalp, kanser, astım, depresyon vb. hastalıklarda kullanılan ilaçlarda hayatı tehdit edici zehirlenmeler oluşabilir. Önemli bir kısmı, zehirlenme durumunda etkisini abartılı şekilde gösterir (örneğin tansiyon ilacı zehirlenme durumunda aşırı tansiyon düşüklüğü yapar) ve kalpte ritim bozukluğu, bilinç kapanması, nöbet oluşturabilir. Bir kısmının bu etkileri 1-2 tablet gibi çok düşük dozlarda da ortaya çıkar.
Düşük dozda ölümcül olabilen ilaçlar: Bunlar ailelerin çok dikkatli kullanması gereken ilaçlardır. Her ne kadar çocuklarda 1-2 tablet/kapsül ile zehirlenme oluştursalar da, yetişkinlerde intihar amaçlı yüksek doz alımları ciddi problemlere neden olabilir. Örnekleri ve kullanıldığı hastalıklar şunlardır:
Sulfonilüre (şeker)
Antihistaminikler (alerji)
β-Adrenerjik blokerler (uzamış salınımlı) (tansiyon)
Kalsiyum kanal blokerleri (uzamış salınımlı) (tansiyon)
Klonidin (tansiyon)
Kamfor (mentole benzeyen ağır kokulu merhemlerin içeriği)
Difenoksilat-atropine (ishal)
Metanol/etilen glikol (kaçak rakı/antifirizlerin içeriği)
Metilsalisilat (bazı romatizma krem ve yakılarının içeriği)
Monoamin oksidaz inhibitörleri (depresyon)
Trisiklik antidepresanlar (depresyon)
Fenotiazinler (şizofreni)
Opioidler (methadone, kodein (bazı öksürük şuruplarının içeriği), oxycodone)
Teofilin (astım)
Kinin/klorokin (sıtma)
Kolşisin (Ailevi Akdeniz Ateşi)
Çeşitli kimyasallar
Petrol türevi maddeler (tiner, benzin gibi) ağız yolu ile alındığında kimyasal yapı itibarıyla çok kolay bir şekilde akciğerlere kaçıp burada hasar oluşturabilirler. Yüksek miktarlı alımlar uyku hali yapabilir.
Yapıştırıcıların bir kısmı petrol türevi iken, süper yapıştırıcılar siyanoakrilat adı verilen bir madde içerirler. Sistemik zehirlenme oluşturmaları düşük bir ihtimaldir; daha çok deri yapışmaları sorun oluşturmaktadır. Okullarda kullanılan ve genellikle küçük sarı tüplerde bulunan yapıştırıcıların ise zehirlenmeye neden olması beklenmez.
Birkaç yudum alınan alkol (etil alkol) çocukta karın ağrısı ve nadiren kan şekeri düşüklüğü oluşturabilir. Ancak ispirto gibi metil alkol (kaçak rakı) içeren sıvıların alınması ölümcül tablolara yolaçabilir. Bazı “cam-sil”lerin içeriğinde de metil alkol bulunmaktadır.
Binlerce kimyasal madde olduğunu, zehirlenme belirtilerinin de bir o kadar çeşitli olabileceğini unutmamak lazım.
Temizlik maddeleri
Asit (tuz ruhu, kireç çözücü vb.) ve baz (=alkali) (çamaşır suyu, yağ çöz, bazı leke çıkarıcılar vb.) olmalarına göre klinik tablonun ciddiyeti değişir. Asit yanıkları genellikle daha yüzeysel olmakla birlikte durumun ciddiyeti etken maddenin yoğunluğu ile ilişkilidir. Açıkta satılan ya da profesyonel kullanıma sunulan temizlik maddelerinin yoğunluklarının yüksek olması tehlikeyi büyütmektedir.
Oksijen esaslı temizleyicilerde yoğun bir maruz kalım varsa yanıklar olabilmektedir.
Bileşimi non-iyonik/anyonik aktif maddelerden ibaret olan temizlik maddeleri ciddi zehirlenme beklemediğimiz maddelerdir. Ancak bunlar çamaşır suyu vb. katkılarla güçlendirildiğinde risk artmaktadır.
Daha iyi temizlik amacıyla tuz ruhu ve çamaşır suyu karıştırıldığında oldukça zehirli olan klorin gazı ortaya çıkar ve akciğerlerde hasarlanma oluşturabilir.
Ev kullanımı için uygun olan temizlik maddeleri nadiren ciddi problemler oluştururken, hastanelerde kullanılanlar gibi profesyonel temizlik malzemeleri daha ciddi problemler oluşturur, çünkü daha yoğun etken madde içerirler.
Tarım ilaçları / Fare zehirleri
Tarım ilacı zehirlenmelerinde çoğunlukla aşırı terleme, göz bebeklerinde küçülme, bilinç kapanması, nöbet gibi durumlar oluşabilir.
Fare zehirleri -içeriğine göre değişmekle birlikte- çoğunlukla pıhtılaşmayı bozup kanama nedeni olurlar. Çocuklarda yanlışlıkla düşük miktarlı alım olumsuz etki yaratmaz. Kanamalar genellikle 1 hafta içinde ortaya çıkar. Kanama gelişmesi durumunda K vitamini yapılır.
Isırma-sokma etkenleri
Yılan, akrep, örümcek, deniz canlıları gibi etkenler özellikle düşkünlerde, çocuklarda ve yaşlılarda ciddi problemler oluşturabilir. Bu kişiler zehirli olmayan durumlarda bile en az 24 saat gözlemde tutulmalıdır. Panzehir kullanımı belli kurallara bağlıdır. Her yılan ısırmasına yılan panzehiri uygulanmaz. Turnike, kesip emme-tükürme, aşırı soğuk uygulama gibi işlemlerin faydası kanıtlanmamıştır; yapılmaması gerekir. Trakonya (çarpan) balığı gibi bazı deniz canlılarının sokmasında 40-45℃ ısı uygulaması fayda vermektedir.
Bitkiler ve bitkisel ürünler
Üretim kalitesi, katkı maddeleri, içlerine konan hileli maddeler, doz ayarlamasının olamaması, etkilerine yönelik yeterli klinik araştırma yapılmaması, ilaç etkileşimlerinin ortaya konmamış olması bitkilerin ve bitkisel ürünlerin önemli problemleridir.
Mantarlar
Amanita falloides (evcik kıran, köy göçüren) gibi toplama mantarlar çok ciddi zehirlenmeler oluşturabilmektedir. Kısa sürede yan etki göstermeyen mantarların bir kısmı uzun dönemde böbrek yetmezliği gibi etkilere sahip olabilir.
Zehirleme riski düşük maddeler
Oyun kalemleri, tebeşir, kil, kuru buz, bazı kremler, nem alıcılar, sıvı/katı sabunlar çocuklar için zehirsiz kabul edilen maddelerdir. Doğum kontrol hapları, gaz giderici ilaçlar, bazı antibiyotikler tek ve düşük doz alımlarda zehirsiz kabul edilir. Penisilinin neden olduğu alerji, zehirlenme kliniğinden farklı bir durumdur.
Önlemler
* Orijinal ambalaj kullanın.
* Kilitli dolaplar kullanın.
* Kimyasalları çocuklarınıza göstermeden kullanın, taklit edebilirler.
* Yiyecek sakladığınız yerde kesinlikle kimyasal madde saklamayın. Buzdolabınıza pet şişede tiner koymayın.
* Potansiyel zehirli bir madde ile uğraşırken dikkatinizin dağılmasına izin vermeyin. Kapı ya da telefon çalarsa açmayın; gerekirse TV ve radyoyu kapayın. “Tam ilacımı içiyordum kapı çaldı, döndüğümde çocuğum ilacımı içmiş” cümlesi annelerin çok sık söylediği bir cümledir.
* Çocuğunuzu bilgilendirin. Çilek kokulu ve güzel renkli sıvının yer temizleyici olduğunu bilsin.
* Kullanım kılavuzlarını okuyun (ilaç/kimyasal fark etmez).
* Son kullanma tarihlerine dikkat edin.
Zehirlenme durumunda ne yapmalı?
Acil durumda erken ve doğru müdahale hayat kurtarır.
* Panik yapmayın.
* Mümkünse çocuğunuzun zehir ile temasını kesin. Ağzındaki tabletleri çıkarın, gaz zehirlenmesi varsa temiz havaya çıkın, cilt teması varsa yıkayın.
* Ardından çocuğunuzun genel durumunu kontrol edin ve solunum durması, kalp durması ya da bilinç kapanması gibi ölümcül bir durum varsa 112’yi arayıp acil ambulans isteyin.
* Sonra, maruz kalınan maddeyi ve miktarını belirleyin.
* Kendi başınıza kusturma kararını vermeyin. Eğer çocuk kendiliğinden kusarsa, kusmuğun akciğerlere kaçmamasına dikkat edin.
* Daha sonra yanınıza kağıt kalem alarak zehir danışma merkezlerinden birini arayın.
Ulusal Zehir Danışma Merkezi (UZEM) (24 saat): 114
Dokuz Eylül Üniversitesi İlaç ve Zehir Danışma Merkezi: 0232 412 39 39
Uludağ Zehir Danışma Merkezi: 0224 442 82 93
Hacettepe İlaç ve Zehir Bilgi Merkezi: 0312 311 89 40, 0312 305 21 33, 0312 305 21 34
Zehir danışma merkezi sizden şu sorulara ya da benzerlerine cevap isteyecektir:
* Kaç yaşında, kaç kilo?
* Bilinen bir sağlık problemi var mı?
* Hangi maddeye/maddelere maruz kaldı?
* En kötü ihtimalle ne miktarda/sürede/yoğunlukta maddeden etkilendi? Ambalajda kaç tablet eksik?
* Ne kadar süre geçti?
* Şu anda durumu nasıl?
* Kustu ise kaç kere?
Bu ve buna benzer sorulara ne kadar net cevap verebilirseniz o kadar net yardım alabilirsiniz. Bunların sonunda size hastaneye gitmeniz ya da gitmemeniz şeklinde bir öneri sunulacaktır.
