Dermokozmetikte Kullanılan Bitkiler
Yrd.Doç.Dr. Aysun Çetin
Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Biyokimya Anabilim Dalı
Kozmetik, Yunanca “süslemekte usta” anlamına gelen kosmetikossözcüğünden türetilmiştir. Dermatoloji ise cilt hastalıkları ve tedavisiyle ilgilenen bilim dalıdır, kısaca ‘cilt bilimi’ de diyebiliriz. Dermokozmetikler deri, tırnak, saç gibi organların görünüşünü düzeltmek, korumak veya iyi bir durumda tutmak amacıyla kullanılan preparatlar ve tedavi biçimleridir.
Deri organizmayı dış etkenlerden koruyan bir bariyer olmasının yanısıra ısı düzenlemesinde ve duyuların algılanmasında rol oynayan estetik yönden önemli bir organdır. Derinin yapısına baktığımızda en üst tabakayı oluşturan stratum korneumun yaklaşık %10–13’ ünü su oluşturur. Bu tabakada sürekli ‘transepidermal (deri yoluyla) su kaybı’ (TESK) vardır. En basit yolla, yani deriden buharlaşma ile kaybedilen su alt epidermal ve dermal tabakalardan desteklenir. Su içeriğinin azalması deride kuruluk, çatlama ve kaşıntıya yol açmaktadır.
Cilt kuruluğu birbiriyle örtüşen üç nedene bağlıdır:
1) Stratum korneumun su içeriğinin azalması (TESK)
2) Epidermal yenilenmenin artması: Aktinik veya kimyasal bir hasar sonrasında oluşan inflamatuvar süreç (iltihabi olay) ile sekonder epidermal yenilenme süreci hızlanır. Keratinositler yeterince değişime uğramazlar ve lipid (cilt sağlığı için gerekli yağ) üretimini gerçekleştiremezler. Sonuçta koruyucu bariyer oluşumu engellenir.
3) Bariyer harabiyeti: Genellikle sık banyo veya fazla miktarda sabun, deterjan kullanımıyla ortaya çıkar.
Cildin nemlendirilmesinde dört temel yöntem vardır:
1. TESK geciktiren örtücü yağlar
2. Atmosferden nem çeken hümektanlar
3. Bariyer görevi yapan hidrofilik maddeler
4. Güneşten koruyucular
Nemlendiricilerin esas görevi stratum korneum dediğimiz boynuzsu tabakanın rehidrasyonunu (su tutulmasını) sağlamaktır.
Kuru cilt için test edilmiş nemlendirici özelliği olan bitkisel ajanlar
Hint yağı
Latince adı: Ricinus communis
İngilizce adı: Castor oil
Anavatanı Hindistan olan bu bitki Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerde doğal olarak yetişir. Bahçelerde süs bitkisi olarak da yetiştirilen hintyağı bitkisinin gövdesi kahverengi ve kızıldır. İlkbaharda açmaya başlayan eflatun, pembe, beyaz renkte çiçekleri vardır. Tohum ve meyveler oluştuğunda ters bir üzüm salkımını benzer. Tohumlarından elde edilen yağ risinoleik asitten zengindir. Bebek pişik kremlerinin bileşimine katılır.
Kakao yağı
Latince adı: Theobroma cacao
İngilizce adı:Cacao butter
Theobroma cacao bitkisinin çekirdeklerinden elde edilen yağ çeşidi olup oleik, stearik and palmitik asit gibi tekli doymamış yağ asitleri içerir. Doğal antioksidan kaynağıdır. Cilt çatlakları, epilasyon sonrası yıpranan cildin tedavi edilmesi, sağlıklı ve hızlı bronzluk için bayanların vazgeçilmezleri arasındadır.
Mango yağı
Latince adı: Mangifera indica
İngilizce adı: Mango
Hindistan’da ve tropik bölgelerde yetişen mango ağacının tohumunu çevreleyen çekirdekten çıkarılır. Yumuşatıcı, nemlendirici ve iyileştirici özellikleriyle tanınır. Kuru deriyi yumuşatır ve korur, özellikle güneş veya rüzgârın etkileriyle zarar görmüş derinin yenilenmesinde çok etkilidir. Cildi pürüzsüzleştirir.
Karite yağı
Latince adı: Vitellaria paradoxa
İngilizce adı: Shea butter
Afrika ülkelerinde özellikle Burkina Faso’da yetişen karite (shea) ağacının meyvesinden elde edilen katı formda bir yağdır. Dünya üzerinde bilinen en güçlü doğal nemlendiricilerden biridir.
Hindistan cevizi yağı
Latince adı: Cocos nucifera
İngilizce adı:Coconut
Palmiyegiller (Arecaceae) familyasından tropik bölgelerde yetişen meyvesi yenen bir palmiye türüdür. Çok hafif bir yağ olduğu için vücudun, yüzün, dudakların nemlendirilmesinde kullanılabilir. Yaraların daha hızlı iyileşmesine yardımcı olur. Tropikal ülkelerde antibakteriyel ve antivirüs özelliklerinden dolayı dezenfeksiyon amaçlı kullanılmaktadır.
Ayçiçeği yağı
Latince adı: Helianthus annuus
İngilizce adı: Sunflower
Tohumundan çıkarılan yağ kozmetik ve gıda maddesi olarak kullanılır. Çin’de 200-300 yıl önce dermokozmetik ilaç olarak kullanılmaya başlanmıştır.
Zeytinyağı
Latince adı: Olea europaea
İngilizce adı:Olive oil
Zeytinyağının sağlık, gençlik ve güç kaynağı olduğu inancı tarih boyunca yaygındı. Eski Mısır, Yunan ve Roma' da, değişik çiçek ve otlarla zeytinyağı karıştırılarak çeşitli ilaçlar ve kozmetik ürünleri elde edilirdi. En doğal kozmetik malzemesi olan zeytinyağı cildi nemlendirir. Egzamayı ve saçların dökülmesini önler.
Egzemada kullanılabilen test edilmiş bitkisel ajanlar
Zerdeçal (Hint safranı)
Latince adı: Curcuma longa
İngilizce adı: Turmeric
Etken maddesi kurkumindir. Antioksidan, antienflamatuar, antikarsinojenik, antibakteryel, antiviral, antiprotozoal özelliklere sahiptir. Akut yangıda etkilidir. Radyasyona bağlı yara ve dermatitlerde faydalı olduğu tespit edilmiştir.
Sivilce, akne ve cilt lekelerinde kullanılabilen test edilmiş bitkisel ajanlar
Pelin otu
Latince adı: Artemisia absinthium
İngilizce adı: Wormwood
Antimikrobiyal, antifungal, hattâ antimalaryal özelliklere sahiptir. Dekoksiyonu yara temizlemede ve böcek sokmasında kullanılır.
Fesleğen (Reyhan)
Latince adı: Ocimum sanctum
İngilizce adı:Basil
Antimikrobiyaldir, akne tedavisinde etkilidir. Ağız içindeki yaralara karşı faydalıdır. Arı sokmasında zehirin etkisini azaltır. Cildi rahatlatır. Losyonuyla saç derisine masaj yapılırsa saç köklerini güçlendirir. Fesleğen yağı selülit şikâyetlerini azaltır. 1 litre suda iki avuç bitki kaynatıp ağız banyosu yapılırsa, ağız içindeki pamukçuklara iyi gelir.
Anti-aging etkili test edilmiş bitkisel ajanlar
Beşparmak kökü
Latince adı: Panax ginseng
İngilizce adı:Ginseng
Panax, Yunanca "her şeyi iyileştiren" anlamına gelen "panacea" kelimesinden türetilmiştir. 2000 yıldan beri kullanılan bir tıbbi bitkidir. Cildi nemlendirir ve yumuşatır, kırışıklıkları azaltır. Kan dolaşımını ve hücre proliferasyonunu arttırarak cilt metabolizmasını hızlandırır, böylece anti-aging etki gösterir.
Yeşil - siyah çay
Latince adı: Camellia sinensis
İngilizce adı:Green - black tea
Çay tanenler, flavonoidler, amino asitler, vitaminler, kafein ve polisakkaritler gibi 500 den fazla bileşik içerir. 100 g. çayda 100 mg. C vitamini bulunmaktadır. Polifenollerden (özellikle kateşinler) dolayı antienflamatuar, antioksidan, antiallerjik, antibakteryel ve antiviral; tanenlerden dolayı antiseptik ve antioksidan etkilere sahiptir.
Üzüm çekirdeği
Latince adı: Vitis vinifera
İngilizce adı:Grape seed
Üzüm çekirdeği özütü bağ dokusunda bulunan kollajeni güçlendirerek cildin daha sıkı ve elastiki olmasına katkıda bulunur. Cildin sarkmasını önler. Yara üzerine uygulandığında, vasküler endotelyal büyüme faktörünün (yara iyileşmesinde gerekli bir protein) etkisini arttırarak yara iyileşmesini hızlandırdığı saptanmıştır.
Cildi koruyan test edilmiş bitkisel ajanlar
Sarı sabır
Latince adı: Aloe vera
İngilizce adı:Aloe
Kozmetiklerin bileşiminde sıkça yer alır. Yapısında bulunan proteinler, karbonhidratlar (mukopolisakkaritler dahil), vitaminler (B1, B2, B3, B6, C, folik asit) ve mineraller cildi iyileştirmekte ve yenilemektedir. Aloe yüksek oranda su ve zengin mineral içeriği sayesinde cildi yumuşatır, serinletir ve nemlendirir.
Yulaf
Latince adı: Avena sativa
İngilizce adı: Oat
Alman E Komisyonu tarafından başta kserozis, seboreik dermatit, sensitif deri gibi kaşıntılı durumlarda kullanımı onaylanmıştır.
İsparta gülü
Latince adı: Rosa damescena
İngilizce adı:Rose
Bileşimindeki flavonol glikozidlerden dolayı doğal antioksidan, antibakteryel etkilidir.
Tonik (cildi temizleyici, sıkılaştırıcı) özelliği vardır. Ciltteki hastalıklara, yaralara, yanıklara, sivilcelere, ağrı, sızı ve şişlere faydalıdır. Aromaterapide kullanılır.
Kollajen yapımını uyaran test edilmiş bitkisel ajanlar
Gotu - Kola ( Fo-Ti-Tieng)
Latince Adı: Centella asiatica
İngilizce Adı:Gotu Kola
Tropikal and subtropikal iklimlerde yetişir. Kollajen ile beraber çalışan hyaluronik asit yapımını uyarır.
Noni
Latince Adı: Morinda citrifolia
İngilizce Adı:Noni
Polonya bitkisidir. Yaraların yüzeysel tedavisinde kullanılır.
Salatalık
Latince adı: Cucumis sativa
İngilizce adı: Cucumber
Proteolitik enzimler, vitamin B1 ve C içerir. Kollajen yapımını uyarır.
Esansiyel (uçucu) yağlar
Uçucu yağ özleri, elde edildikleri bitkilerin yapısına göre vücutta iyileştirici etki yaratır. Bu etkinin elde edilmesi için gerekli miktarlarda ve uygun yöntemlerle uygulanması gerekir. Terapide kullanılan uçucu yağlar, kan dolaşımı yolu ile arzu edilen bölgeye ulaşırlar. Baş ağrısı için kullanılan bir ağrı kesici ilacın kan dolaşımı yolu ile sinir sistemine ulaşıp ağrıyı kesmesi gibi, aroma yağları da aynı etkiyi yaratır. Tek fark, aroma yağlarının sinirleri yatıştırmak yerine, ağrıya neden olan dengesizliğin düzelmesi için gerekli ortamı yaratmasıdır. Uçucu yağlar doğal ürünlerdir ve yan etkileri çok azdır. Doğru kullanılırsa farmakolojik ilaçlardan faydalıdır. Uçucu yağlar aromaterapi dışında saç bakımında ve parfümeri amaçlı da kullanılırlar.
Limon yağı: Ferahlık vericidir, yağlı ciltlerde faydalıdır, antiseptik, antibakteryel özelliklere sahiptir. Akne tedavisinde kullanılır.
Papatya yağı: Fiziksel ve ruhsal rahatlatıcı özelliklere sahiptir. Cilde tazelik ve yumuşaklık kazandırır. Hassas ve kuru ciltlerde temizleme aracıdır.
Sardunya yağı: Depresyonuu yatıştırır. Kuru ve olgun ciltlerde faydalıdır. Alerjik ciltlerde, egzema ve kaşıntıda kullanılabilir.
Lavanta yağı: En güzel kokan uçucu yağlardandır. Antibakteryel, nemlendirici, yumuşatıcı özelliklere sahiptir. Böcek ve arı sokmalarında 1-2 damlası kaşınmayı azaltır. Egzemada kullanılır. Yastığa 1-2 damla damlatılırsa uyku sorunlarını hafifletir.
Çay ağacı yağı (Hint defnesi): Antiseptik, antibakteryel, antifungal özelliktedir. Akne tedavisinde, cilt lekelerinin giderilmesinde, böcek sokmalarında, enfekte olmuş yara ve kesikleri temizlemek için kullanılır.
Çörek otu yağı: Hassas ciltler için nemlendirici etkilidir. Saçı besleyip dökülmesini önler. Egzema ve kaşıntılı deride faydalıdır.
Gül yağı: Cildi besler, yumuşatır. Aromaterapide sakinleştirici ve rahatlatıcı etkileri vardır.
Bitkisel Saç Boyaları
Kına: İçeriğindeki lawsone bileşiğinin tiyol gruplarının saçtaki keratine bağlanması sonucu kızıl renk elde edilir. Saçı korur. Saç büyümesini uyarır.
Soğan kabuğu: Kınadan sonra uygulanırsa bakır rengi elde edilir.
Alman papatyası: Altın sarısı renk verir.
Zerdeçal: Sarıdan koyu turuncuya değişen renk yelpazesi elde edilir.
Afrika bamyası (Kara bamya): Yapısındaki antosiyanidinlere bağlı kırmızı renk elde edilir.
Son yıllarda bazı kozmetik ürünlerinin, içindeki katkı maddelerinden dolayı sağlığa zararlı olduklarının, hattâ kanserojen etkiler taşıdıklarının açıklanması doğal çözümlere ilgiyi artırmıştır. Etkileri laboratuar çalışmaları ve klinik deneylerle test edilmiş olan ve dermokozmetikte kullanılan tıbbi bitkiler, hem daha ucuz hem daha sağlıklı çözümler sunmaktadır.
