Anadolu Orkideleri

Yrd.Doç.Dr. Ece Sevgi

Bezmialem Vakıf Üniversitesi Eczacılık Fakültesi
Farmasötik Botanik Anabilim Dalı

Orchidaceae familyasının dünyada 19 500 türü bulunduğu tahmin edilmektedir (Dreesler, 1993). Orkidelerin 24 cins ve 170’in üzerinde türle temsil edildiği Anadolu, orkideler bakımından Orta Doğu ve Avrupa’nın en zengin ülkelerindendir (Renz ve Taubenheim,1984; Kreutz, 2000; 2009). Ülkemizde orkide denince akla çiçekçilikte çok değerli olan, gösterişli çiçeklere sahip bitkiler gelmektedir. Phalaenopsis, Odontoglossum,Cattleya, Cymbidium, Paphiopedilum gibi cinsler bunların başında yer alır. Epifit orkide olarak bilinen bu bitkiler tropiklerde ağaçların üzerinde yaşar ve hava kökleri içerir. Anadolu’daki orkideler ise toprak altında yumrulara (tuber, rizom) sahip karasal (terrestrial) orkideler grubunda yer almaktadır. Ülkemiz orkideleri doğadan toplanan yumrularından salep elde edildiği için salep bitkisi olarak tanınmaktadır.  Halkımız bu bitkilere Salep, Salep otu, Tavşan topuğu, Ayıkulağı, Arı çiçeği, Katırtırnağı.. gibi yöresel isimler vermiştir (Sezik, 1969, Baytop, 1997; Tuzlacı, 2006). Anadolu’da orkidelerin                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                yoğun olarak bulunduğu bölgeler Muğla, Kastamonu, Maraş, Yozgat- Akdağ olarak belirtilmektedir (Sezik, 1994). Anadolu orkideleri, orman altı ve içindeki açıklıklar, makilik alanlar, çayırlar, sulak çayırlar, tarla kenarları ve yol kenarlarında doğal olarak bulunmaktadır (Kara ve ark., 2010 ). Orkideler çok küçük ve besi dokusu içermeyen tohumlara sahiptir. Tohumların çimlenebilmesi için toprakda bulunan mikromantarlar ile işbirliği (mikoriza) oluşturmak zorundadır.  Tohum çimlendikten sonra yumru ve yaprak oluşumu 2-4 yıl (Orchis, Ophrys, Dactylorhiza) sürer (Sezik, 1984).

Anadolu’da orkidelerin kullanımı

Anadolu’da kış içeceği ve dondurma yapımında kullanılan salebin elde edilmesi için orkideler doğal yayılış alanlarından toplanmakta ve özellikle Orchis, Anacamptis, Dactylorhiza, Serapias, Himanthoglossum, Barlia, Ophrys cinsleri tercih edilmektedir (Sezik, 1967; 1984; 2002; Sezik ve ark., 2007; Baytop, 1999; İşler, 2005).

Türkiye’de salep üretim merkezleri olarak Kastamonu, Muğla, Maraş, Van ve Siirt öne çıkmaktadır (Sezik, 1994; Sezik ve ark. 2007). Salep üretimi için iki adet olan toprak altı yumrularından yeni yılın yumrusu tercih edilmektedir. Bu amaçla topraktan sökülen bitkilerin yeni yumrusu alındığı için, sonraki yıla yeni bir bitki oluşturma şansı ortadan kalkmaktadır. Türlerin tohumdan gelişimi çok uzun yıllar aldığı için, ülkemizde orkide türlerinin sayısı aşırı toplama baskısı ile oldukça azalmıştır.  

Orkidelerimizin tehlike durumu

Bilinçsiz ve aşırı toplama, yetişme ortamının bozulması, tarım ve kent alanlarının genişlemesi ve madencilik ülkemizdeki salep türlerinin varlığını tehdit etmektedir (Tecimen ve ark., 2010).Anadolu’da25 taksonun çeşitli derecelerde tehlike altında olduğu belirtilmektedir (Ekim ve ark., 2000). Birçok çalışma, türlerin daha önce yayılışı bulunan noktalarda artık bulunmadığını ortaya koymaktadır (Sezik ve ark., 2007; Altundağ ve ark., 2012).

Orkidelerimizi koruma yolları

Orkidelerimizin korunmasını kapsayan “Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme-(CITES)”  Türkiye’de 27 Eylül 1994 tarih ve 441 sayılı Kanun ile onaylanmış ve 20 Haziran 1996 tarih ve 22672 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır (Anonim, 1999). Tarım Bakanlığı bu sözleşmeye taraf olduktan sonra salep yumrularının ihracatını yasaklamış, ancak salebin ticari amaçla toplanması azalmamıştır. Bunun yanı sıra; salebin (işlenmemiş ham veya işlenmiş ancak öğütülmemiş) ihracı yasaklanmış olmasına rağmen, işlenerek satılması konusunda herhangi bir hukuki düzenleme bulunmamaktadır (Tecimen ve ark., 2010). Uzun yıllar salep toplayıcılar hukuki boşluklardan ve konunun takipçisi olacak kurumun belirsizliğinden yararlanmıştır. Toplayıcılardan salebi alıp işleyerek tüccara ulaştıran aracıların sayısı son yıllarda Maliye denetimleri sonucunda azalmıştır.

Saleplerin korunması için şu çalışmalar sürdürülmektedir: 1. Yerinde (in situ) koruma 2. Ortam dışı (ex situ) koruma 3.Saleplerin çoğaltılması (tohumun mantar yardımıyla çimlendirilmesi, parçalarından çoğaltılması, doku kültürü yoluyla çoğaltılması, tarımının yapılması vb..) Ülkemizdeki orkide türlerinin devamlılığını sağlamak için bu çalışmalar ve halkımızın bilinçlendirilmesine yönelik programlar çok büyük önem arzetmektedir.

 Salep yumruları

Orchis purpurea Huds.      Orchis anatolica Boiss. 

Kaynaklar
Altundağ E, Sevgi E, Kara Ö, Sevgi O, Tecimen HB, Bolat İ, 2012. Studies on the Chorology, Ecology, Morphology and Conservation Strategies of Orchis anatolica Boiss. (Orchidaceae), J. Environ. Biol. 33,325-333.
Anonim, 1999. Türk Çevre Mevzuatı, Cilt 1, Türkiye Çevre Vakfı Yayını Nu: 134, ISBN: 975 – 7250 – 48 – 1.
Baytop T, 1997. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları: 578, ISBN: 975 – 16 – 0542 – 3, 512 sayfa.
Baytop T, 1999. Türkiye’de Bitkiler İle Tedavi. 2. baskı. İstanbul: Nobel Tıp Kitapevleri Ltd. Şti. Tayf Ofset Baskı.
Dreesler RL, 1993. Phylogeny and Classification of the Orchid Family, Dioscorides Press, 314p., ISBN 0-931146-24-0.
Ekim T, Koyuncu M, Vural M, Duman H, Aytaç Z, Adıgüzel N, 2000. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı (Red Book of the Plants of Turkey).  Türkiye Tabiatının Koruma Derneği, ISBN: 975-93611-0-8, 195 sayfa.
İşler S, 2005. Van Salepinin Menşei ve Van Civarının Orkideleri, (Başılmamış Doktora Tezi) Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
Kara Ö, Sevgi O, Tecimen HB, Bolat İ., 2010. Bazı Salep Türlerinin Yetişme Ortamlarına Ait Mantar Florası. TÜBİTAK– TOVAG Proje No: 105 O 530, Rapor.
Kreutz CAJ, 2000. Orchidaceae. In: Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Eds.: Güner A, Özhatay N, Ekim T, Başer KHC). 11, Edinburg University Press, Edinburgh, pp. 274-303.
Kreutz CAJ, 2009. Türkiye Orkideleri; Botanik Özellikleri, Ekolojik İstekleri, Doğal Yayılış Alanları, Yaşam Tehditleri, Koruma Önlemleri, (Trans. & Cont.: Çolak A), Rota Yayınları, ISBN: 976-605-4015-07-8.
Renz J, Taubenheim G, 1984. Orchidaceae L. (Orchidaceae), In: Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Editör: Davis PH). Edinburgh, University Press, Edinburgh. 8: 502-506.
Sezik E, 1969. Muğla Civarında Salep Elde Edilen Bitkilerin Mahallî İsimleri, İstanbul Ezc. Fak. Mec., 5: 77-79.
Sezik E, 1984. Orkidelerimiz Türkiye’nin Orkideleri, Sandoz Kültür Yayınları, Nu:6, 166 sayfa.
Sezik E, 2002. Turkish Orchids and Salep. Acta Pharmaceutica Turcica, 44:151-157.
Sezik E, İşler S, Orhan Ç, Deniz İG, Güler N, Aybeke M, Üstün O, 2007. Salep ve Orkidelerin Tahribi. TÜBİTAK Projesi, TBAG-Ç.SEK/23(103T008), Ankara.
Tecimen HB, Sevgi O, Kara Ö,  Sevgi E, Altundağ E, Bolat İ, 2010. Türkiye Salep Türlerinin Sorunları ve Öneriler. Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü Dergisi, 10(2): 1-30.
Tuzlacı E, 2006: Türkiye Bitkileri Sözlüğü, Alfa Basım, ISBN: 975 – 297 – 713 – 8, 353 sayfa.