Bir Bitkiyi Nasıl Teşhis Ederiz?
Prof.Dr. Kerim Alpınar
İstanbul Sağlık ve Teknoloji Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Farmakognozi AD
Bitki teşhisi, gördüğümüz bir bitkinin bitkiler alemindeki adını saptama işlemidir. İlk anda “çok zor olmasa gerek” diye düşünülebilir. Ancak, yaklaşık 300.000 çiçekli bitkinin yer aldığı bitkiler alemi içinde belirli bir bitkiyi teşhis etmek hayli güç bir iştir. Söz konusu bitki acaba diğerleriyle hangi ortak özellikleri paylaşıyor? Onlardan hangi özellikleriyle ayrılıyor? Bu özelliklerin belirlenmesi bitki sistematiği alanında uzmanlık gerektirir.
Bu alanda yetişmiş uzmanlar, kendilerine getirilen canlı veya kurutulmuş bitki örneklerini inceleyerek getirenden bir ön bilgi alırlar. Örnek acaba hangi bölgeden, hangi tarihte toplanmıştır? Yabani midir yoksa yetiştirilmiş bir ‘süs’ bitkisi midir? Nasıl bir ortamda yetişmektedir ve yerli bir ada sahip midir? İpucu niteliğindeki bu bilgilerin de yardımıyla uzman artık teşhis işlemine geçebilir. Yetiştiği bölge belli olan bir bitkinin teşhis işlemi o bölgeye ait ‘Flora’ adı verilen kaynaklar yardımıyla yapılır. Uzmanın elinin altında bulunan Flora, bir bölgede yetişen bütün yabani bitkilerle ilgili sistematik bilgilerin listelenmiş olduğu kaynaktır. Uzmanlar öncelikle, içinde Türkiye’de bulunan 12 binden fazla yabani bitkinin bulunduğu, İngilizce yazılmış ve 1965-2000 yıllarında yayımlanmış 11 ciltlik temel bir kaynak olan Türkiye Florası’nı kullanır. Bu kaynağa ek olarak 2014 yayımlanmaya başlanan Türkçe Resimli Türkiye Florası da uzmanlarca teşhis işleminde kullanılır.
Söz konusu kaynaklarda bitkileri birbirinden ayırdetmeye yarayan özelliklerin kullanıldığı ‘anahtar’lar vardır. Bu anahtarlar, bir bitkinin 12 binden fazla çeşidin ortak özelliklerine göre yerleştirilmiş olduğu odalardan hangisine girmesi gerektiğini belirler; tabii doğru anahtar kullanılmışsa. Uygun anahtarın seçimi de uzmanlık gerektirir.
Teşhiste kullanılacak ayırtedici özelliklerin saptanmasında, genellikle büyütme gücü 10 veya 20 olan bir mercek yeterlidir. Bu mercek sayesinde, anahtarlarda kullanılmış ancak çıplak gözle ayırt edilemeyecek özelliklerle ilgili sorun ortadan kalkar. Uzman, bitki örneğini, Flora’yı ve merceği kullanarak teşhis işlemini tamamlar. Bazen teşhis ettiği örneği daha önce toplanmış ve teşhis edilmiş olanlarla karşılaştırarak teşhisinin doğruluğundan emin olmak ister. Bu durumda kurutulmuş ve teşhis edilmiş bitki örneklerinin yer aldığı ‘herbaryum’ adı verilen araştırma merkezlerinden yararlanır. Herbaryumlar ilgili üniversitelerde, bazı botanik bahçelerinde bulunan, araştırıcıların yararlandığı yerlerdir.
Bitki teşhisi, bazen sadece toplayanın merakını gidermeye dönükse de çoğunlukla bitkilerle, kimyasal içerik veya aktivite belirleme gibi ileri araştırmalar yapmak isteyenler için önemlidir. Doğru teşhis edilmemiş bir bitkiyle yapılmış araştırmalar değer taşımaz. Bitkilerle araştırma yapacakların teşhis konusunda bir uzmana danışmaları elzemdir.