Türkiye’de Tıbbi Aromatik Bitkilerin Kültürü

Doç.Dr. Yüksel Kan

Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Tarla Bitkileri Bölümü

2008 yılında Türkiye’nin bitkisel ilaç pazarı 350 milyon $, gıda takviyesi pazarı 400 milyon $, bitkisel kozmetik pazarı 250 milyon $, ham tıbbi-aromatik bitki, uçucu-sabit yağ, aromatik su, reçine, sakız.. ihracatı 78.27 milyon $, opium alkaloitleri ihracatı 18.7 milyon $ olmuştur.

Türkiye’de tıbbi-aromatik bitkilerin büyük kısmı (347 tür) doğadan toplanmakta, doğrudan tüketilmekte, iç pazarda satılmakta veya ihraç edilmektedir. Bunların başında, Glycyrrhiza glabra (meyan), Rosmarinus officinalis (biberiye), Salvia sp. (adaçayı türleri), Sideritis sp. (dağçayı türleri), Origanum sp. (mercanköşk türleri), Satureja sp. (sater türleri), Capparis sp. (kebere türleri), Gypsophilla sp. (çöven türleri) ile Galanthus sp. (kardelen türleri) ve Orchis sp. (salep türleri) gibi soğanlı bitkiler gelir.

Türkiye’de tıbbi-aromatik bitkilerin doğadan hangi miktarlarda toplandığı tam bilinemese de, kontrollu bitki toplama kriterlerine uyulmaması, “vahşi toplama” yapılması yüzünden bu türlerin hemen hepsi tehlike altındadır. Toprakaltı organları kullanılan, çiçek ve meyve hasadı uygun yapılmayan bitkilerin yokolma riski daha fazladır.

Dünyada son yıllarda büyüyen doğal gıda, ilaç ve kozmetik pazarına ve tıbbi-aromatik bitki talebine bağlı olarak, önceleri doğadan toplanan yüzlerce tıbbi-aromatik bitki kültüre alınırken, birçok tıbbi-aromatik bitkinin endemik olarak bulunduğu, çok uygun yetiştirme şartlarına sahip bir tarım ülkesi olan Türkiye’de yalnızca 30 kadar tıbbi-aromatik bitkinin kültürü yapılmakta, toplam ekim alanı tarla bitkilerinin %1’ini oluşturmaktadır (200 bin hektar). Türkiye’nin farklı bölgelerinde yapılan kültür ekimlerinde yüksek oranda etken madde ve drog verimi elde edilmektedir (Tablo).

Şu durumlarda bitki kültürü özel önem taşır:

● Bitki, toplanması yasak veya doğadaki potansiyeli az olmasına rağmen kullanılacaksa

● Bitki, ilaç hammaddesi olarak kullanılacaksa (Tıbbi-aromatik bitkilerin bileşimindeki aktif maddelerin miktar, oran ve nitelikleri iklim, toprak yapısı, yetişme şekli, toplama zamanı, toplama ve saklama şekline bağlı olarak değişir. Bu yüzden, bitkileri yetiştirmek yerine doğadan toplamakla hammadde temini ucuza gelse de ürün standardı sağlanamaz. İlaç aktif maddelerinin kalitesi ve standardı çok önemlidir.)

● Bitki, kimyasal olarak ümit vadediyor, endüstriyel hammadde olma özelliği taşıyorsa

● Bitki, biyolojik mücadelede etkili bileşikler taşıyorsa (Organik tarımın yaygınlaşmasıyla alkaloit, glikozit, uçucu yağ.. taşıyan bu bitkilerin önemi artmaktadır.)

● Bitki, bir tesiste değerlendiriliyorsa (Hammadde ihtiyacını teminat altına almak, tesisi düzenli çalıştırmak, kaliteli ve standart ürün elde etmek gerekir.)

● Bitki, başka ülkelerde yetişiyorsa (İthal bitkiler için uyum çalışmaları yapılmalıdır; ithal bitkilerin kültüre alınması diğer kültür bitkilerine göre daha kârlıdır.)

Tıbbi-aromatik bitki kültürünün yaygınlaşması için;

● Tıbbi-aromatik bitkilerin üretim ve ihracatının desteklenmesine yönelik yasal düzenlemeler yapılmalıdır.

● Dünya pazarları yakından izlenerek tıbbi-aromatik bitkilerin üretim planları yapılmalıdır.

● Doğal/organik tarım teknikleri ve sözleşmeli tarım uygulanarak dünya hammadde pazarında daha büyük paya sahip olunmalıdır.

● Üretici birlikleri oluşturulmalıdır.

● Üretilenler sertifika alabilir nitelikte olmalıdır.

● Tıbbi-aromatik bitkilerden yarı işlenmiş ürünler (standardize ekstreler, tentürler, uçucu ve sabit yağlar, bitkisel karışımlar) hazırlayacak işletmeler için özel krediler sağlanmalıdır.

● Bitkisel ilaç üretimine önem vermelidir.

● Üreticiler, üretici kuruluşları, sanayiciler, ihracatçılar, üniversiteler ve araştırma kurumları arasındaki işbirliği arttırılmalıdır.

Tablo: Türkiye’de kültürü yapılan tıbbi-aromatik bitkilerin drog verimleri