Geleceğin Tıbbi Bitkileri
Prof. Dr. Yüksel Kan
Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tıbbi Bitkiler Anabilimdalı
Dünyada ve ülkemizde tıbbi bitkiler başta ilaç ve gıda sanayi olmak üzere kozmetik, boya, süs ve yem sanayinde artan oranda kullanım alanı bulmaktadır. Tıbbi bitkilerden elde edilen sıvı ve kuru toz ekstraktlar, uçucu ve sabit yağlar endüstriyel işlemlerden geçirilerek ilaç ve kozmetik hammaddelerine dönüştürülmektedir. Tıbbi bitkiler gıda endüstrisinde en fazla baharat olarak tüketilmektedir. Buna son yıllarda artan sağlıklı beslenme duyarlılığı ile birlikte baharat dışında bitkisel sıcak ve soğuk içecekler, sebze, tatlı, meyve gibi farklı kullanım alanları eklenmiştir.
Son yıllarda tıbbi ve aromatik bitkisel ürün kullanımının hem dış hem iç pazarda hızla artması sonucunda talep de artmaktadır. Ülkemiz bu ürünleri ihraç edebilecek potansiyele sahipken, iç pazarın talebi bile karşılanamamakta, ithalat yoluna gidilmektedir. Bugün lavanta, ekinezya, adaçayı, kekik, mürver gibi birçok tıbbi bitki şehir peyzajında süs bitkisi olarak kullanılmaktadır.
Ülkemizde özellikle endemik tıbbi bitki türlerinden hareketle bitkiden sanayiye ve nihayetinde tüketiciye giden yolda üretim faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi ve geliştirilmesi, bu bitkilerin tohum ve fide üretiminin desteklenmesi stratejik önem taşımaktadır.
Gen kaynağı sadece Türkiye olan ve gelecekte farklı kullanım alanları oluşabilecek pekçok endemik tıbbi bitkiden bazıları şunlardır:
- Kekik (Origanum/Thymus spp.)
- Dağçayı (Sideritis spp.)
- Adaçayı (Salvia spp.)
- Melisa (Melissa/Lippia/Aloysia spp.)
- Kantaron (Hypericum spp.)
- Çarkıfelek (Passiflora spp.)
- Meyan kökü (Glycyrrhiza spp.)
- Alıç (Crataegus spp.)
- Kızılcık (Cornus spp.)
- Mavi yemiş (Vaccinium spp.)
- Gül (Rosa spp.)
- Çörekotu (Nigella spp.)
- Tıbbi nane (Mentha spp.)
- Isırgan (Urtica spp.)
- Geven (Astragalus spp.)
- Salep (Orchis spp.)
- Mürver (Sambucusnigra)
- Meryemana dikeni (Silybum marianum)
- Enginar (Cynara scolymus)
- Zeytin (Olea europae)
Tıbbi bitkilerde yapılması gereken yatırımlar
1. Bugün ve gelecekte kullanacağımız tıbbi bitkilerin doğal alanlarda (Türkiye Florası) gen kaynaklarının korunması,
2. Tıbbi bitkilerde ve işlenmiş ürünlerde üretim ve kalite standartların belirlenmesi ve milli standardize üretim politikalarının belirlenmesi,
3. Üretim alanlarının, toprak, iklim ve diğer çevresel faktörlerin tıbbi bitkilerin üretimine uygunluklarının belirlenerek en uygun üretim havzalarının oluşturulması,
4. Tıbbi bitkilerin kullanım alanlarının genişletilmesi ve tanıtılması,
5. Ülkemizde tüketim kültürünün doğru yönetilmesi, “Doğru ürün, Doğru kullan” eğitim ve kamu spotlarının özel ve kamu kurum/kuruluşları ve STK’lar ile işbirliği içinde yayılması,
6. Tıbbi bitkileri tüketicilere bitmiş ürün olarak sunan satış merkezlerinin denetlenmesi, kalite ve ticari değerlerini yöneten zincir ağının kurulması,
7. Tıbbi bitkileri işleyen, iç ve dış ticaretini yapan firmaların bitkisel üretimleri başlatması, ithalat/ihracat politikalarını yenilemesidir.
Tıbbi bitkilerden beklenen öncelikli faydalar
1. İnsan, hayvan, bitki ve çevre sağlığını korumak,
2. Ülkemiz kırsal alanlarında, özellikle orman köylerimizde faaliyet gösteren arıcılarımızın tıbbi-aromatik bitkilerden nektar bitkisi olarak faydalanmasını temin ederek bal kalitesinde ve ticaretinde artış sağlamak ve bunun sonucunda yörenin markası olabilecek ‘Tıbbi Bal’ ve “Tıbbi Arı Ürünleri” üretimini güçlendirmek,
3. Ülke sanayicisinin hammadde bakımından dışa bağımlılığını azaltmak,
4. Doğal alanlardan tıbbi bitkilerin sürekli ve kontrolsüz toplanması ile ortaya çıkan gen kaynakları kaybını önlemek,
5. Küresel iklim şartlarının değişmesi ile ortaya çıkan yeraltı suları azalması karşısında; mevcut geleneksel bitkilere göre daha az su tüketen bitkileri seçmek,
6. Tıbbi bitkiler üretim kapasitesi ile birlikte iç ve dış ticarette ürün çeşitliliğini arttırmak ve insanları doğadan tıbbi bitki toplamak yerine üretime yönlendirerek daha yüksek ve sürdürülebilir gelir oluşturmak,
7. Bölgeler ve iller arasındaki kalkınmışlık farklarını ve göç dalgasını nitelikli tıbbi bitkiler/ ürünler üreterek dengelemek,
8. Tıbbi bitkiler üretim işlemlerinde teknoloji kullanımını arttırmaktır.
Türkiye’de tıbbi bitkiler sektörünün topraktan tüketime kadar bütün aşamalarını kapsayacak biçimde Tıbbi Bitkiler Üretim Standartlarının (TİÜS) belirlenmesi ve Tıbbi Bitkiler Sektör Analiz Raporlarının (TİSAR) hazırlanması, sürdürülebilir üretime, rasyonel yatırımlar yapılmasına, tarım-sanayi entegrasyonuna, tıbbi bitkisel ürünlerin iç ve dış pazara erişiminin kolaylaşmasına, ülkemizin ekonomik düzeyinin yükselmesine ve sağlıklı bir toplum olmamıza hizmet edecektir