Yün Lifler
Sultan Kurtuluş
Tarihte yün
Yün dokumacılığıyla ilgili en erken veriler Anadolu ve Yukarı Mısır’dan gelmektedir. Asurlular dokumalarında en çok yün lifleri kullanmışlardır. MÖ 4000 yıllarında ait bir İskit Kurgan’ında buzul içinde donarak günümüze kadar bir tutam yün gelebilmiştir.
Türk dünyasında Göktürkler, Hunlar ve diğer Türk kavimlerinde koyun kutsal hayvan kabul edilmiştir. Bu yüzden yün lifinin Türk kültüründe önemli bir yeri vardır. Yerleşik hayata geçilen ilk Türk devleti Uygurlar’da keçe ticari açıdan önemli bir yer tutmaktadır. Anadolu Selçukluları ve Beylikler döneminde keçe, giysilerde, çizmelerde, başlıklarda, çeyizlerde kullanılmıştır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde de keçe, giyimin bir parçası sayılmış, Osmanlı ordusunda stratejik bir unsur olarak görülmüş, çadır, yaygı, giysi, çizme, börk denilen yeniçeri başlıkları, klasik başlıklar ve feste keçe kullanılmıştır.
Yünün kaynağı
Tekstilde kullanılan liflerin başında gelen hayvansal lifler, yün ve salgı kökenli lifler olmak üzere ikiye ayrılır. Yün liflerin %90’ı koyunlardan elde edilir. Koyun cinsleri içinde en ince çapa sahip yün lifleri merinos koyununa aittir.Tiftik keçisinden moher, deveden deve tüyü, alpakadan alpaka yünü, Keşmir keçisinden kaşmir yünü, tavşandan angora yünü elde edilir.
Yün, koyunlar ilkbahar ve sonbahar aylarında kırkılarak elde edilir. Yününün kalitesi koyunun cinsine, yaşına, kırkılma yerine ve bulunduğu bölgeye göre değişir. Yapağı, kırkım esnasında hayvanların üzerinden bütün gömlek halinde çıkarılan ve eğirilip iplik yapılabilen kıllardır. Kumaş yapımında yapağının yıkanmış, temizlenmiş hali kullanılır.
Yünün yapısı
Yünün yapısında 20 çeşit amino asit bulunmaktadır. Yün lifleri diğer doğal ve yapay liflere nazaran daha fazla moleküller arası çekime sahiptir. Yünde bulunan keratin yünün fiziksel ve mekanik özelliklerine katkıda bulunur. Yün lifinin elementel kompozisyonu şöyledir:
- Karbon %50-52
- Hidrojen %6.5-7.5
- Oksijen%22-25
- Azot %16-17
Yünde üç tabaka vardır:
Epiderm:Kütikül denilen epiderm tabakası yün lifinin en dış yüzüdür. Birbiri üzerine kapanan pul şeklinde hücrelerden ibarettir. Bu tabaka leke tutmayan, nem emen bir yapı sergiler. Bu tabakanın keçeleşebilir olması da istenilen bir durumdur.
Korteks:Yün lifin esas %90 yapısını oluşturur. Uzun kat iğ şeklinde hücrelerden oluşmuştur. Yünün, antistatiklik, ısıya karşı dayanım, nem emme, renk, mukavemet, elastikiyet, boyanabilme yeteneği gibi pekçok özellik bu tabakayla ilgilidir. Yün, yaylanma yeteneği sebebiyle halı, kilim yapımında çok kullanılır.
Medulla:Yünün ilik kısmıdır. İlk önce akışkandır, sonra kurur ve içi hava ile dolar. Bu havalı kısım ısı izolasyonunu sağlar. Yün bu sayedekışlık giysilerde sıklıkla kullanılır.
Yünün özellikleri
İncelik: Yün lifi incelip ipliğe dönüşebilir.
Uzunluk: Yün lifi ipliğe dönüşürken uzar. Yün %40’lık bir oran ile doğal lifler içinde en iyi uzama özelliğine sahiptir.
Mukavemet: Yün oldukça dayanıksız bir liftir. Islandığında dayanıklılığı azalır.
Keçeleşme: Yünün sahip olduğu morfolojik özellikler uygun ortam koşullarıyla birleştiğinde “keçeleşme” olarak adlandırılan eşsiz bir özellik ortaya çıkmaktadır.
Yaylanma: Yünün avuç içine alındıktan sonra sıkıştırılması ve tekrar eski halini almasıdır. Buruşmaya ve ezilmeye karşı dayanıklılığı fazladır. Kısa yün liflerinin yaylanma yeteneği daha yüksektir.
Nem çekme: Yün en fazla nem çeken liftir. Yün, ıslaklık hissi vermeden ağırlığının %30’u kadar nem tutabilme kapasitesine sahiptir. Yanmaya dayanıklıdır. Kendine has ıslak yün kokusu anti-mikrobiyal özellik gösterir.
Elektriklenme: Yünün elektriği iletme kabiliyeti çok zayıftır.
Yakın dönemde yün
Sanayi devrimiyle yapay lifli tekstil ürünleri daha ucuza daha fazla ürün çeşidiyle piyasada yerini almış, keçe ve yünün popülaritesi düşmüştür. Özellikle 1960’lı yıllarda üretimdeki düşüşün sebebi, sentetik liflerin ve pamuk liflerinin kullanımındaki artıştır. Ayrıca tekstil endüstrisinde seri üretimle ve standart şekilde elde edilen ürünler, tekstil makinelerine uyum koşullarından dolayı daha çok tercih edilir hale gelmiştir.
1990’lı yıllarda yün tüketiminin desteklenmesi özellikle IWS (International Wool Secretariat) gibi kuruluşlar tarafından gündeme getirilmiştir. Uluslararası yün örgütlerinin tanıtım kampanyaları, yenilikçi yeni lif çalışmaları ve moda unsurunun desteğiyle yünlü kumaşlar üretilmiş, pazar payının yükselmesi hedeflenmiştir. Yünü diğer tekstil ürünlerinden ayıran özellikleri ön plana çıkartılarak özellikle ‘’keçeleşme özelliği’’ ile yeni tasarımların gelişmesi sağlanmış ve tüketicinin beğenisine sunularak kabul görmüştür. Buna bağlı olarak orta ve ileri yaş grubu tarafından daha çok tercih edilen yünün, genç tüketici kitlesi tarafından da kullanımını teşvik etmek amacıyla modayı yüne göre belirleme, yünlü kullanma eğilimi oluşturma çalışmaları yapılmıştır.
2000’li yıllarda yünün ekolojik ve insan sağlığına doğrudan katkı sağlayıcı nem emicilik, zararlı ışınlardan koruma gibi üstün özellikleri öne çıkarılmıştır. 2006 yılında “geleceğe giden yol ve rekabet işbirliği”, 2008 yılında “yün çevre dostu elyaf”temasıyla yünün doğallığı ve çevreye uyumu vurgulanmıştır. Mimar ve tasarımcıların yünü uçaklar, trenler, yüksek binalar ve sağlık güvenlik konularının önemli olduğu alanlarda kullanması teşvik edilmiştir. Yünün, lüks kıyafet ve günlük kıyafette spor, rahat, pratik, her mevsime uygun ve şık oluşu öne çıkarılmış, yıkanınca çekmeyen ve keçeleşmeyen, ütü gerektirmeyen, bakımı kolay yün üretimleri desteklenmiş, yenilikçi fikirler sayesinde olumsuzlukların ortadan kaldırılması hedeflenmiştir.
Yünün kullanım alanları
A. Geleneksel kullanım alanları
1. Konfeksiyon
Yün lifinin fiziksel ve kimyasal yapısı, tekstil için çok değerli olmasını sağlar. Yünü tekstil için değerli kılan özellikleri:
- Sıcak ve soğuk tutma
- Nefes alma
- Esneklik
- Koku yapmama
- Yumuşaklık
- Nem tutma
- Güç tutuşturuculuk
- Biyolojik olarak çözünebilirlik
- Yenilenebilirlik
Yün, kış aylarında ısı kaybını önler, yaz aylarında serinlik sağlar.
2. Halıcılık ve döşemecilik
Yünün tekstil lifi olarak döşeme sektöründe de önemli yer tutmaktadır. Kirlenmeye, lekelenmeye ve yanmaya gösterdiği direnç dolayısıyla özellikle son yıllarda mobilya kaplamalarında keçe kullanılmaktadır.
3. Yatak odası tekstilleri
Yünliflerinden elde edilen battaniye, yastık, yatak, yorgan kullanım oranı yapay liflerin sektörde kullanımı ile düşmüştür. Ancak doğal, geri dönüşebilir olması ve insan sağlığını desteklemesi gündeme getirilerek yün lifler yeniden öne çıkarılmaktadır.
4. Keçeden ayakkabı ve çizme
İnsanlar iklimden ve olumsuz zemin koşullarından korunmak için ayaklarına hayvan postları ve bitkiler sararak yürümeyi kolaylaştırmışlardır.
B. Yeni kullanım alanları
1. Tıbbi tekstiller
Tıbbı tekstillerin sağlıklı bir liften elde edilmesi, toksik, alerjen, karsinojenik, mutajenik olmaması gerekmektedir. Bel korselerinde, basınçlı sargılarda, yara örtülerinde, pösteki (koyun ve keçi postu) de kullanılmaktadır.
2. Geotekstiller ve tarım tekstilleri
Dokuma işlemi yapılmamış, az iğnelenmiş keçeler tohum ekiminden sonra örtü olarak kullanılmaktadır. Bu sayede buharlaşma az olmakta, toprakta sabit sıcaklık korunmakta ve çimlenme çok hızlı olmaktadır. Yün toprakta parçalandığında kompost etkisi gösteren çok değerli mineraller ortaya çıkmaktadır. Yün lifler büyüyen bitkilere gölgelik olarak bahçecilikte de kullanılmaktadır.
3. Yalıtım
Tekstil vasfı olmayan yün liflerin endüstriyel açıdan değerlendirilerek binaların yalıtımında kullanılmasına Yeni Zelanda'da başlanmış, daha sonra İngiltere ve ABD'de üretime geçilmiştir. Yün, gözenekli malzeme olması nedeni ile ısı, ses, elektrik yalıtımı özelliklerine sahiptir ve birçok yalıtkandan daha üstündür. Doğal, yerel, yenilenebilir, yeniden kullanılabilir, sürekli ve çevre dostu bir ürün olup, üretimindeki enerji maliyeti son derece düşüktür. Dünyada koyun olduğu sürece üretimi devam edecektir. Avrupa Birliği tarafından üstün vasıflı yapı yalıtım malzemesi olarak nitelendirilen koyun yünüyle ilgili kalite standartları belirlenmiştir. Yangına karşı özel muamele görmüş yün yalıtım malzemeleri uzay ve uçak sanayiinde kullanılmaktadır.
4. Hayvan örtüleri
Kışın üşümemeleri için yeni doğan kuzuların ve binek hayvanlarının üzerlerine yün örtülmektedir.
5. Kokulu kıyafetler
Günümüzde, bacakları nemlendiren, E vitamini ile besleyen, kıl çıkmasını yavaşlatan, selülit oluşumunu önleyen bayan çorapları, ayak kokusunu önleyen ve anti bakteriyel etki sağlayan erkek ve bayan çorapları, Aloe veralı çarşaflar, güzel kokulu giysiler, böceksavar gömlekler gibi çok sayıda yün tekstil ürünü bulunmaktadır. Papatya, lavanta, limon, nane, yasemin, gül gibi aromatik bitkiler kokunun kontrollü salınımından yararlanmak üzere yün performans giysilerine uygulanmaktadır.
6. Akıllı materyaller
Günümüzde akıllı ev teknolojisi kullanılarak ışıldayan yün halılar geliştirilmiştir.
7. Koruyucu giysiler
Yüksek kimyasal termal dayanıklılık sağlayan uzun zincirli aromatik bir polimer olan PBI (Polibenzimidazol) lif, yün lifi ve karışımları, iç katmanda pamuk, aramid, yanmazlık apresi uygulanmış yün, günümüzde tekstil ürünlerinin yanı sıra filtrasyon, yakıt hücresi ya da karbon yakalama sistemleri gibi tekstil alanı dışındaki çevre dostu uygulamalarda da sıkça kullanılmaktadır. Yüksek nem geri kazanımı gibi istenen özelliklere sahip olan bu malzemeden, yanmaz eldivenler, itfaiyeci kıyafetleri yapılmaktadır.
8. Bebek giysileri
Giysi üretiminde bitkisel kaynaklı lifler (keten, pamuk, bambu, viskon), hayvansal kaynaklı lifler (ipek, yün) kullanılır. Pamuk lifinin %100’ e yakın kısmı selülozdur. Bu yüzden yıkandığında enine ve boyuna çekme gösterir. Esnek değildir. Nemi yüksek derecede emer. Bebek giysilerinde yün liflerin kullanımı her geçen gün artmaktadır.
9. Otomobil kaplamaları
Kirlenmeyi önleyici yün lifinin kokuları emici özelliği vardır. Güç tutuşur (LOI=25). Özellikle lüks otomobil içlerinde döşemelik olarak tercih edilmektedir.
10. Zemin tekstili
Zemin tekstilleri; el ürünü ve makine üretimi olarak ikiye ayrılır. Yüzyıllar boyunca en kıymetli ticari ürünlerden biri olma özelliğini koruyan Türk halı ve kilimlerinin, dünya el halısı piyasasındaki liderliğini kaybetmiş olması, işçilik ve ham madde maliyetlerindeki artışa bağlanmaktadır. Ancak, geleneksel tüketim yanı sıra yenilik arayışındaki tüketicilere yönelik modern tasarımların uygulandığı farklı ürün gruplarının bu durumu tersine çevirebileceği, atıl işgücü kapasitesini ekonomiye kazandırabileceği, ihracat potansiyelini arttıracağı düşünülmektedir.
Örnek bir tasarım, Neora Zigler’in deniz kıyısından topladığı taşları iki keçe kumaş arasına dikmesiyle oluşmuştur. Oldukça ağır olmakla birlikte güvenli bir kullanım sunmakta, kullanıcıda sahilde yürüyormuş hissi uyandırmaktadır.
Yün kullanımının dezavantajları
Hayvan yününe geçen veya tekstil üretim aşamasında kullanılan bazı kimyasallar temas miktarı ve yoluna göre kontakt dermatit, alerjik reaksiyon, solunum yollarında irritasyon, gözlerde yanmaya neden olabilir.
Kaynakça
1. Yılmaz Akyürek B. Geçmişten günümüze yün lifi ve keçe kullanımının incelenmesi ve kepenek üretimi. 4. Yöresel Ürünler Sempozyumu ve Uluslararası Sanat Etkinlikleri. Akdeniz Üniversitesi, 2016.
2. Tüfekci H, Olfaz M.Yapağının alternatif kullanım alanları. Bahri Dağdaş Hayvancılık Araştırma Dergisi (1-2):18-28, 2014.
3. Kurtuluş S. Yün lifler. Sağlık Çevre Kültürü Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi süreli yayını 2013, Sayı 7:56-58.
4. https://www.slideshare.net/EsadPolat/koyun-yünün-binaların yalıtmnda kullanılabilirliği
6. Atav R, Namırtı O, Yavaş A, Göktepe F. Dendrimer teknolojisi kullanılarak aromaterapi özelliğine sahip fonksiyonel yünlü kumaş eldesi.CBÜ Fen Bilimleri Dergisi 2017, Cilt 13, Sayı 1:227-231.
7. Örün E. Giysiler ve çocuk sağlığı: Ne giysin? Nasıl yıkansın? Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2015, 58: 43-49.
8. Parlak İnan R, Öz Ceviz N. Otomotiv teknik tekstillerinde kullanılan liflerin özelliklerinin incelenmesi. International Conference on Intelligent Transportation Systems, Bandırma, 2018.
9. http://www.thisiscolossal.com/2016/02/ alexandra-kehayoglou-pasture-rugs/
10. Acar S. Yünlü Giysi Tasarımında Bölgesel Keçeleştirme Yöntem ve Uygulamaları. Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü. Tekstil Ana Sanat Dalı Sanatta Yeterlilik Tezi, İzmir, 2010.
11. Bahtiyar İ, Akça C, Duran K. Yün lifinin yeni kullanım olanakları “Novel Usage Of Wool’’. Tekstil ve Konfeksiyon 2008, Cilt 18, Sayı 1: 4-8.
12. Tekstil Teknolojisi: Doğal Lifler, T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara, 2014.