Doğu Anadolu'daki Tıbbi Bitkilerin Kullanımı
Yrd.Doç.Dr. Ernaz Altundağ
Düzce Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Botanik Anabilim Dalı
Doğu Anadolu bölgesi yaklaşık 170 bin km2 lik bir alan ile ülkemizin %20 lik bir kısmını kaplar ve yüzölçümü açısından en büyük bölgemizdir. 14 ilin yer aldığı bölge Irak, İran, Nahcivan, Ermenistan ve Gürcistan ülkeleri ile sınır oluşturur ve İran Turan fitocoğrafik bölgesinde yer alır. 3000 üzerinde bitki türüne sahip bölge %25’lik oranla endemizm açısından ülkemizin en zengin bölgelerinin başında gelmektedir. Bölgenin coğrafi koşulları, köylerin şehir merkezlerine olan uzaklığı, soğuk ve uzun geçen kış ayları sebebiyle bitkilerle tedavi günümüzde dahi oldukça yaygındır.
Yapılan çalışmalar incelendiğinde Doğu Anadolu Bölgesi’nde 62 familyaya ait 444 doğal bitki taksonunun geleneksel tedavide kullanıldığı anlaşılmaktadır. Yörede tıbbi amaçla kullanılan kullanılan bitkilerden en çok takson ile temsil edilen familyalar; Asteraceae (93 takson), Lamiaceae (52 takson), Rosaceae (30 takson), Fabacaee (27 takson), Boraginaceae (20 takson), Apiaceae (17 takson), Brassicaceae (16 takson), Ranunculaceae (16 takson), Malvaceae (12 takson), Liliaceae (11 takson), Polygonaceae (10 takson), Euphorbiaceae (8 takson), Scrophulariaceae (7 takson), Solanaceae (6 takson), Plantaginaceae (5 takson), Crassulaceae (5 takson) ve Chenopodiaceae (5 takson); cinsler ise Achillea (11 takson), Centaurea (11 takson), Scorzonera (9 takson), Alcea (8 takson), Euphorbia (8 takson), Salvia (8 takson), Anthemis (7 takson), Taraxacum (7 takson), Tragopogon (7 takson), Allium (7 takson), Artemisia (6 takson), Crataegus (6 takson), Ranunculus (6 takson), Rubus (6 takson), Rumex (6 takson), Thymus (6 takson), Anchusa (5 takson), Plantago (5 takson), Rosa (5 takson), Stachys (5 takson), Tanacetum (5 takson) ve Verbascum (5 takson) şeklindedir. Tedavide kullanılan bitkilerin endemizm oranı %8’dir. Bitki taksonlarının 82 tanesi zehirlidir.
Mide rahatsızlıklarında Achillea (civanperçemi), Anthemis (papatya), Artemisia (pelin otu, yavşan otu) cinslerine ait türlerin kapitulumları ve toprak üstü kısımları demleme yoluyla; ülserde Hypericum (kantaron), Malva (ebegümeci), Plantago (bağa yaprağı, damar otu) türleri dahilen kullanılmaktadır.
Euphorbia (sütleğen) cinsine ait türlerin lateksi bir çay bardağı suya damlatılarak kabızlıkta dahilen kullanılmaktadır, ancak Euphorbia türleri zehirli olduğu için bu yaygın kullanım oldukça risklidir. Kuşburnunun kök ve meyveleri de kabızlıkta dahilen kullanılır.
Kurt düşürücü olarak genellikle Artemisia (pelin otu)’nın toprak üstü kısımları ve Rheum ribes (ışgın) kök ve sürgünlerinden hazırlanan infüzyonlar; hemoroitte Ajuga chamaepitys (mayasıl otu) ve Hypericum (kantaron) türleri dahilen kullanılır.
Soğuk algınlığı, nezle gibi rahatsızlıklarda yaygın olarak Lamiaceae familyasına ait türlerden Salvia (ada çayı), Sideritis, Stachys (dağ çayı), Thymus (kekik) türleri ve Rosaceae familyasından Rosa (gül) türleri kullanılmaktadır.
Sinüzitte Anemone albana (dağ lalesi)türününyaprakları elde ovuşturularak kokusu burna çekilir. Bitki zehirli olduğu için oldukça dikkatli kullanılmalıdır.
Kalp damar rahatsızlıklarında Crataegus (alıç) meyvelerinden hazırlanan dekoksiyon, tansiyon için Thymus (kekik) türlerinin infüzyonu, kolesterol için Ferula rigidula (çakşır, çaşır), Peucedanum longifolium turşusu dahilen kullanılmaktadır.
Şeker hastalığında Achillea tenuifolia (çoban kirpiği) Iğdır yöresinde çok yaygın olarak kullanılır ve bahar geldiğinde bitkinin genç sürgünleri rahatlıkla semt pazarlarından bulunabilir. Bazı Ferula (çakşır, çaşır) türlerinin genç sürgünlerinden hazırlanan turşular da şeker hastalığında kullanılmaktadır.
Guatr için Lathyrus rotundifolius (gülçiçeği) türünün taze yaprakları çiğ olarak yenmektedir.
Ödem giderici olarak Crataegus (alıç) meyveleri ve kökleri kaynatılarak; idrar söktürücü olarak ve böbrek rahatsızlıklarında Helichrysum (herdemtaze), Hypericum (kantaron), Lotus corniculatus (gazel boynuzu), Rosa canina (kuşburnu) türleri; böbrek taşı için Helichyrsum türlerinin toprak üstü kısımlarından hazırlanan infüzyon dahilen kullanılır.
Adet düzenleyici olarak Achillea (kılıç otu, civanperçemi)’nın çiçekli kısımlarından hazırlanan infüzyon ve Malva (ebegümeci)’nın sürgünlerinden hazırlanan dekoksiyon dahilen kullanılır.
Romatizmal rahatsızlıklarda Ranunculus (düğün çiçeği) türlerinin toprak üstü kısımlarından hazırlanan dekoksiyon haricen ağrılı bölgelere uygulanır. Urtica (ısırgan) türleri de romatizmada haricen ve dahilen yaygın olarak kullanılmaktadır.
Kesik ve yaralarda Achillea biebersteinii (kılıç otu) ve Plantago lanceolata (damar otu) yaprakları ezilerek haricen kullanılır. Centaurea cheiranthifolia türü ve bazı Verbascum (sığır kuyruğu) türleri ayak parmağı mantarlarında, Euphorbia türlerinin lateksi egzemada haricen kullanılmaktadır.
İltihap sökücü olarak Plantago (damar otu, sinirli ot, bağa yaprağı) türlerinin haricen ve dahilen kullanımı oldukça yaygındır.
Sakinleştirici olarak Melilotus officinalis (ekşi yonca), Lotus corniculatus (gazel boynuzu), Hypericum (kantaron) türlerinin çiçekli dallarından hazırlanan infüzyon dahilen kullanılmaktadır.
Kaynaklar
Altundağ, E., Öztürk, M., Ethnomedicinal studies on the plant resources of East Anatolia, Turkey, Procedia Social and Behavioral Sciences, 19, 756-777, 2011.
Altundağ, E., Iğdır’ın Faydalı ve Zehirli Bitkileri. Iğdır Valiliği Yayını. Medipress Matbaacılık ve Yayıncılık. 978 605 61892 03, 2010.
Baytop, T. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu-Türk Dil Kurumu Yayınları; 1994.
Baytop, T. Türkiye’de Bitkiler İle Tedavi. 2. baskı. İstanbul: Nobel Tıp Kitapevleri Ltd. Şti. Tayf Ofset Baskı; 1999.
Çakılcıoğlu, U., Şengün, M.,T., Türkoğlu, İ., An Ethnobotanical Survey of Medicinal Plants of Yazıkonak and Yurtbaşı Districts of Elazığ Province, Turkey. Journal of Medicinal Plants Research Vol. 4(7), pp. 567-572, 2010.
Gümüş, İ. Ağrı Yöresinde Yetişen Bazı Faydalı Bitkilerin Yerel Adları ve Kullanılışları. Turkish Journal of Botany 1994; 18: 107-112.
Özçelik, H., Ay, G., Öztürk M. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun Ekonomik Yönden Önemli Bazı Bitkileri. İçinde X. Ulusal Biyoloji Kongresi (18-20 Temmuz, 1990, Erzurum) Bildiri Kitabı: Erzurum. Atatürk Üniversitesi Yayınevi; 1990: 1-10.
Özgökçe, F., Özçelik, H. Ethnobotanical Aspects of Some Taxa in East Anatolia, Turkey I. Economic Botany 2004; 58(4): 697-704.
Öztürk, M., Özçelik, M. Doğu Anadolu’nun Faydalı Bitkileri. Ankara: Semih Ofset Basım Tesisleri; 1991.
Sezik, E., Yeşilada, E., Tabata, M., Honda, G., Takaishi, Y., Fujita, T. et al. Traditional Medicine in Turkey VIII. Folk Medicine in East Anatolia; Erzurum, Erzincan, Ağrı, Kars, Iğdır Provinces. Economic Botany 1997; 51(3): 195-211.
Tabata, M., Sezik, E., Honda, G., Yesilada, E., Fukui H., Goto, K., Ikeshiro, Y. Traditional Medicine in Turkey III. Folk Medicine in East Anatolia, Van and Bitlis Provinces. Int. J. Pharmacog. 32, No. 1, pp. 3-12. 1994.
